Τα χαρακτηριστικά, τις συνθήκες κράτησης και τις ανάγκες των νέων που βρίσκονται στα καταστήματα κράτησης ανηλίκων της χώρας μας κατέγραψε πρόσφατη έρευνα του ΚΕΘΕΑ σε ημερίδα με θέμα «“Διαψεύδοντας την Κασσάνδρα”. Παραβατικότητα ανηλίκων και χρήση ουσιών: Από τον αποκλεισμό στην κοινωνική ένταξη.»

Στην Ελλάδα τo 5% των κρατουμένων, 600 περίπου άτομα, είναι έφηβοι και νεαροί ενήλικες. Η διεθνής έρευνα δείχνει ότι ο εγκλεισμός των ανηλίκων αποτελεί παράγοντα κινδύνου για περαιτέρω εμπλοκή με το σωφρονιστικό σύστημα και υιοθέτηση αρνητικών μορφών κοινωνικής συμπεριφοράς. Την περίοδο της κρίσης η παραβατικότητα  των ανηλίκων αναμένεται να απασχολήσει περισσότερο τη χώρα μας, καθώς η ανέχεια, η έλλειψη προοπτικής και ο εντεινόμενος κοινωνικός αποκλεισμός μπορούν να καταστήσουν τη νεανική παραβατικότητα  μέσο επιβίωσης και ένταξης σε μια ομάδα. Από τη έρευνα του ΚΕΘΕΑ προκύπτει ότι:

Τα  χαρακτηριστικά των νεαρών κρατουμένων
Η μέση ηλικία των συμμετεχόντων στην έρευνα  ήταν τα 19,1 έτη. Η πλειονότητά τους συγκεντρώνεται στην ηλικιακή ομάδα 17-21 ετών. Περισσότεροι από 8 στους 10 εκτίουν πρώτη φορά ποινή φυλάκισης. Το μεγαλύτερο μέρος κρατείται για διάστημα έως 12 μήνες, ενώ σχεδόν οι μισοί είναι υπόδικοι. Τα συχνότερα αδικήματα που έχουν διαπράξει είναι κλοπές, ληστείες και αδικήματα που σχετίζονται με το νόμο περί ναρκωτικών.

Τα 4/5 είναι αλλοδαποί, γεγονός που σχετίζεται με σειρά από παράγοντες, όπως, η απουσία νόμιμων εγγράφων παραμονής στη χώρα, οι  επιβαρυμένες συνθήκες διαβίωσης και η δυσκολία εξασφάλισης βασικών αγαθών με νόμιμους τρόπους, η συχνή απουσία οικογενειακού περιβάλλοντος που να μπορεί να αναλάβει την εποπτεία του ανηλίκου επιτρέποντας την εφαρμογή εναλλακτικών της φυλάκισης μέτρων, και, ορισμένες φορές, η προκατάληψη σε διάφορες φάσεις απονομής της ποινικής δικαιοσύνης.    

Οι περισσότεροι νέοι αντιμετωπίζουν σημαντικά εκπαιδευτικά κενά που αρκετές φορές φτάνουν  μέχρι τον αναλφαβητισμό αλλά και την αδυναμία επικοινωνίας στην ελληνική γλώσσα. Μόνο το 10,9%  του συνόλου των κρατουμένων έχει ολοκληρώσει τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση.

Σχεδόν οι μισοί (48,2%) πριν από τη φυλάκιση διέμεναν μόνοι ή με φίλους, γεγονός που καταδεικνύει  την απουσία ή την ελλιπή λειτουργία του ρόλου της οικογένειας στη ζωή των ανηλίκων, συνθήκη με βαρύνουσα σημασία τόσο για την εμφάνιση όσο και την πρόληψη της παραβατικότητας.

Η πλειονότητα των κρατουμένων (58,9%) είχε χρησιμοποιήσει ναρκωτικά κάποια στιγμή στη διάρκεια της ζωής με επικρατέστερη ουσία συστηματικής χρήσης την κάνναβη. Δύο στους 5 έχει κάνει συστηματική χρήση ουσιών, ενώ το 32,1% ανάφερε ότι υπάρχει χρήση ουσιών στη φυλακή.

Οι συνθήκες κράτησης
Η γενικότερη εικόνα των καταστημάτων κράτησης νέων χαρακτηρίζεται κυρίως από ελλείψεις χώρων και υλικοτεχνικής υποδομής, με κυρίαρχο ζήτημα τον υπερπληθυσμό σε συγκεκριμένα καταστήματα. Οι συνθήκες διαβίωσης σε αρκετές περιπτώσεις είναι ιδιαίτερα δυσχερείς με σημαντικά προβλήματα σίτισης, καθαριότητας, υγιεινής, θέρμανσης, παροχής τρεχούμενου νερού και υγειονομικής περίθαλψης. Τα προβλήματα αυτά επιδεινώνονται λόγω της οικονομικής κρίσης.

Η παραπάνω εικόνα συμπληρώνεται από περιορισμένες, κατά βάση, δυνατότητες απασχόλησης, ψυχαγωγίας, εκπαίδευσης και κατάρτισης, που είναι απολύτως αναγκαίες για την επανένταξη στην κοινωνία. Θετικά αξιολογήθηκαν τόσο από τους κρατουμένους όσο και από τους εργαζόμενους οι θεραπευτικές παρεμβάσεις για τα ναρκωτικά όπου αυτές λειτουργούν.

Στα καταστήματα οι μηχανισμοί πρόληψης ή αντιμετώπισης φαινομένων καταπάτησης των δικαιωμάτων των κρατουμένων και προσβολής της αξιοπρέπειάς τους από το φυλακτικό προσωπικό είναι ελλιπείς , και δεν λείπουν τέτοια φαινόμενα, αν και οι σχέσεις κρατουμένων φυλακτικού προσωπικού περιγράφοντα γενικά από τυπικές έως καλές.

Στην έρευνα  επισημάνθηκαν επίσης από τους νεαρούς κρατούμενους η πρακτική της ακύρωσής του επισκεπτηρίου ως τιμωρητικός μηχανισμός, ο περιορισμός του δικαιώματος χρήσης ολιγοήμερων αδειών από τις εισαγγελικές αρχές και η απουσία επαφής με το «έξω» και με ό,τι συμβαίνει στην κοινότητα.

Η έλλειψη υποστηρικτικού κοινωνικού και οικογενειακού δικτύου εκτός φυλακής, οι σοβαρές εκπαιδευτικές ελλείψεις, η απουσία επαγγελματικών εφοδίων και κοινωνικών δεξιοτήτων  επισημάνθηκαν ως τα κύρια προβλήματα που δυσχεραίνουν την κοινωνική ενσωμάτωση των κρατουμένων μετά την αποφυλάκιση.

Η έρευνα είναι μέρος συνολικής μελέτης για την ίδρυση και τη μεθοδολογία οργάνωσης και λειτουργίας του Κέντρου Απεξάρτησης ΚΑΣΣΑΝΔΡΑΣ με στόχο την απεξάρτηση ανήλικων δραστών αξιόποινων πράξεων, η οποία ανατέθηκε στο ΚΕΘΕΑ από το Υπουργείο Δικαιοσύνης μετά από δημόσιο διαγωνισμό. 

Η πρόταση του ΚΕΘΕΑ για την Κασσάνδρα 
Το ΚΕΘΕΑ προτείνει στις μέχρι σήμερα αναξιοποίητες εγκαταστάσεις του Υπουργείου Δικαιοσύνης στην Κασσάνδρα Χαλκιδικής:  

• Να δημιουργηθεί ένα πρότυπο κέντρο με κύριο στόχο την αντιμετώπιση της νεανικής παραβατικότητας που σχετίζεται με τη χρήση ουσιών και την ομαλή κοινωνική ένταξη, το οποίο θα λειτουργεί με την ευθύνη και την εποπτεία του Υπουργείου Δικαιοσύνης και τη συνεργασία φορέων ψυχικής υγείας και απεξάρτησης.
• Να περιλαμβάνει στις υπηρεσίες του κέντρο σωματικής αποτοξίνωσης και μονάδες ψυχικής απεξάρτησης που θα συνδεθούν με κέντρα κοινωνικής επανένταξης στην κοινωνία, ώστε να δίνεται η δυνατότητα συνέχισης της θεραπείας και μετά την αποφυλάκιση.
• Να φιλοξενεί νεαρούς κρατούμενους έως 21 ετών με απόφαση εισαγγελέα, ανακριτή ή δικαστηρίου, για να παρακολουθήσουν θεραπευτικό πρόγραμμα με περιοριστικούς όρους.
• Να έχει, επίσης, δυνατότητα φιλοξενίας ατόμων μέχρι 25 ετών, προκειμένου να αξιοποιηθούν πλήρως οι εγκαταστάσεις.
• Να στελεχωθεί με επιστημονικό κυρίως προσωπικό (ψυχολόγοι, κοινωνικοί λειτουργοί,
ειδικοί θεραπευτές, απόφοιτοι θεραπευτικών προγραμμάτων κ.λπ.).
• Να προσφέρει ατομική και ομαδική συμβουλευτική, θεραπεία, εκπαίδευση και κατάρτιση.
• Να προσφέρει δυνατότητα για εκπαίδευση, έρευνα και κλινική πρακτική σε φοιτητές και νέους επιστήμονες.
• Να αξιοποιεί τον εθελοντισμό και να είναι σε ανοιχτό διάλογο με την κοινωνία.

Όπως επισημάνθηκε στην ημερίδα μία από τις βασικές προϋποθέσεις για τη λειτουργία του Κέντρου είναι η επανεξέταση του θεσμικού και νομοθετικού πλαισίου, αφού, σήμερα, μεταξύ άλλων, δεν προβλέπονται στο ποινικό δίκαιο  εναλλακτικές της ποινής δυνατότητες για τις ηλικίες 18-21 ετών.